Όσον αφορά τη μεταχείριση των προσώπων που στερούνται την ελευθερία τους, ο Σωφρονιστικός Κώδικας προβλέπει ότι η μεταχείριση των κρατουμένων πρέπει να διασφαλίζει τον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και να ενισχύει τον αυτοσεβασμό τους (άρθρο 2 του Ν. 2776/1999). Επιτάσσει δε, ειδική μεταχείριση κρατουμένων όταν αυτή δικαιολογείται από τη νομική ή πραγματική κατάστασή τους, όπως για τα άτομα με αναπηρία, εφόσον γίνεται υπέρ του κρατουμένου και προς εξυπηρέτηση των ειδικών αναγκών της κατάστασης τους. Επίσης, σύμφωνα με το άρθρο 4 του ίδιου Κώδικα (Δικαιώματα των κρατουμένων) κατά την εκτέλεση της ποινής δεν περιορίζεται κανένα άλλο ατομικό δικαίωμα των κρατουμένων εκτός από το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία (παρ. 1) και αυτοί δεν εμποδίζονται, λόγω της κράτησής τους, στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους και την άσκηση των δικαιωμάτων που τους αναγνωρίζει ο νόμος, αυτοπροσώπως ή με αντιπρόσωπο (παρ. 2).

Σε Πόρισμα του σχετικά με τις «Συνθήκες Κράτησης Ατόμων με Αναπηρία» (2011), ο Συνήγορος διαπίστωσε απουσία κρατικής μέριμνας για την ειδική μεταχείριση των κρατουμένων στα σωφρονιστικά καταστήματα που παρουσιάζουν αδυναμία αυτοεξυπηρέτησης, οι οποίοι απλώς παρακολουθούνται τακτικά από το ιατρείο του καταστήματος και βασίζονται στην εθελοντική παροχή βοήθειας από συγκρατούμενους τους για τη διεκπεραίωση των καθημερινών τους αναγκών. Ζητήματα προκύπτουν επίσης και σε σχέση με την φαρμακευτική περίθαλψη και τη διεξαγωγή κλινικών και παρακλινικών εξετάσεων που απαιτεί η κατάσταση της υγείας τους.

Η υποχρέωση λήψης ειδικών μέτρων για τους κρατούμενους με αναπηρία και οι νομικές συνέπειες της παραβίασής της, καταγράφονται αναλυτικά στη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ)[1]. Ο Συνήγορος από την πλευρά του τονίζει ότι επιβάλλεται η λήψη μέτρων εντός του σωφρονιστικού καταστήματος για τους κρατούμενους με σωματική αναπηρία, ανάλογα με τον βαθμό αυτής, με διαμόρφωση των κατάλληλων συνθηκών στο σωφρονιστικό κατάστημα για την κάλυψη βασικών αναγκών διαβίωσης και περίθαλψης (ειδικές τουαλέτες στα κελιά, ειδικοί όροι επισκεπτηρίου, ευχερής πρόσβαση στο ιατρείο). Επιπλέον, σε περίπτωση που η αναπηρία συνεπάγεται αδυναμία αυτοεξυπηρέτησης, είναι επιτακτική η λήψη επιπλέον μέτρων για την κάλυψη των εξατομικευμένων καθημερινών αναγκών που απορρέουν από την αδυναμία αυτή και δεν μπορούν να ικανοποιηθούν με άλλο τρόπο. Τα παραπάνω έχουν επιβεβαιωθεί και στις εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Πρόληψης Βασανιστηρίων (CPT), έπειτα από επαναληπτικές επισκέψεις της (2005, 2007, 2009) στις ελληνικές φυλακές και ειδικότερα στο Κατάστημα Κράτησης Κορυδαλλού.

Κάποιες από τις προτάσεις της Αρχής για τους κρατούμενους που είναι άτομα με αναπηρία2, έχουν γίνει δεκτές και για τον λόγο αυτό υπήρξαν σχετικές τροποποιήσεις στον Ποινικό Κώδικα. Ειδικότερα, (Ν. 4322/2015 που τροποποίησε σχετικές διατάξεις του προηγούμενου Ποινικού Κώδικα (Π.Κ.) και αργότερα με τον νέο Π.Κ.- Ν. 4623/2019, όπως τροποποιήθηκε με τους Ν. 4855/2021 και Ν. 5023/2023) ρυθμίστηκαν θέματα που αφορούν, μεταξύ άλλων, την επιεικέστερη μεταχείριση ασθενών, ανάπηρων και υπερήλικων κρατουμένων. Συγκεκριμένα:

Επεκτάθηκε η δυνατότητα κατ’ οίκον έκτισης της ποινής και στους κρατουμένους που έχουν υπερβεί το 70ο έτος της ηλικίας τους με ποινές πρόσκαιρης κάθειρξης (άρθρο 105 Π.Κ.). Επίσης, εφαρμόζεται υποχρεωτικώς η κατ΄ οίκον έκτιση της ποινής και για όσους νοσούν από το σύνδρομο επίκτητης ανοσοποιητικής ανεπάρκειας τελικού σταδίου, από χρόνια νεφρική ανεπάρκεια και υποβάλλονται σε τακτική αιμοκάθαρση, από ανθεκτική φυματίωση ή είναι τετραπληγικοί, από κίρρωση του ήπατος με αναπηρία άνω του εξήντα επτά τοις εκατό (67%), από γεροντική άνοια ή από κακοήθη νεοπλάσματα τελικού σταδίου (άρθρ., 105 παρ.2 Π.Κ.).

[1] ΕΔΔΑ, Kudla κατά Πολωνίας, 20.10.2000, Σακκόπουλος κατά Ελλάδος, 15.1.2004, Ξηρός κατά Ελλάδας, 21.2.2011, Kaprykowski κατά Πολωνίας, 3.5.2009,Rojkov κατά Ρωσίας, παρ. 4, 19.7.2007, Price κατά του Ηνωμένου Βασιλείου, 10.10.2001.